Interview met Mikhail Sjiskin, afgenomen door Kathy Van Crombruggen
Mikhail Sjisjkin is een Russische schrijver die in 1961 werd geboren in Moskou. Vandaag woont hij met zijn gezin in Zwitserland en heeft hij ook de Zwitserse nationaliteit. Zijn werk werd onder andere bekroond met de Russische Booker Prize (2000) en met de Big Book Prize (2010). Zijn bestsellers werden vertaald naar meer dan 35 talen. In het Nederlands verschenen onder andere de brievenroman ‘Onvoltooide liefdesbrieven’ en ‘Venushaar’, waarin hij zijn persoonlijke ervaringen als tolk op de Zwitserse immigratiedienst beschrijft. Daarnaast is hij ook een veelgevraagde gastdocent aan universiteiten in Europa en in de VS. Bovendien schrijft hij regelmatig opiniestukken over de actualiteit voor kranten als The Guardian, Le Monde, The New York Times, …
Waar werkt u als schrijver aan op dit ogenblik?
Ik kan me niet voorstellen dat ik aan een roman zou werken momenteel. Hoe zou je kunnen denken aan stijl en schoonheid wanneer je de vreselijke beelden ziet van wat gebeurt in Boetsja of Marioepol?
Maakte de oorlog voor u een einde aan Rusland als het land van grote literatuur en muziek?
Het zogenaamde doel van deze “speciale operatie” was het redden van de Russische taal en cultuur in Oekraïne. Hoe kun je dat bereiken door steden te bombarderen waar Russisch gesproken wordt en Russisch sprekende mensen in Oost-Oekraïne te vermoorden?
Wat Poetin doet is een onvergeeflijke misdaad, niet alleen tegen Oekraïne maar ook tegen de Russische taal en cultuur. Dat maakt dat de Russische taal voortaan niet meer geassocieerd wordt met literatuur, maar eerder met oorlog en criminaliteit. Poetin maakte van de Russische taal een taal van moordenaars. De haat en pijn kunnen jaren blijven aanslepen.
Mijn vader trok naar het front op zijn zeventiende om de dood van zijn oudere broer te wreken. De rest van zijn leven na de oorlog haatte hij de Duitsers. Ik probeerde hem uit te leggen dat de Duitse literatuur prachtig was maar het hielp niet. Wat kunnen we zeggen tegen de Oekraïense families die hun huis verloren, wier familie gedood werd door Russische soldaten? Dat de Russische literatuur groot is? Dat de Russische taal prachtig is? Zou dat werken?
Wat kunnen Russische schrijvers doen?
Wanneer er oorlog is, verliest de literatuur altijd. De grote Duitse literatuur heeft Auschwitz niet kunnen tegenhouden. De Russische literatuur kon de Goelag niet stoppen. Noch mijn boeken, noch de boeken van mijn collegaschrijvers in de voorbije dertig jaar na de val van de Sovjet-Unie, konden deze oorlog tegen Oekraïne voorkomen. We faalden en Poetins propaganda overwon. Dezer dagen probeer ik alles te doen wat ik kan: schrijven, interviews geven, deelnemen aan solidariteitsevenementen. Maar het blijven slechts woorden. Ik wil reële dingen doen voor mensen uit Oekraïne, niet alleen voor hun vrijheid en toekomst maar ook voor de onze. We hebben thuis een Oekraïense familie te gast. Na de oorlog gaan we de literatuur weer nodig hebben. Als remedie tegen pijn en haat hebben we alleen cultuur. Na de oorlog gaan we literatuur nodig hebben om terug verbinding te maken tussen de mensen van Oekraïne en Rusland. Cultuur, literatuur en muziek zijn allemaal manieren om ons allen tot mens te maken. We zullen allen de Russische en Oekraïense literatuur, muziek, films en theater nodig hebben om mens te blijven.
Kunnen Russische kunstenaars en intellectuelen in hun land blijven werken of is het beter dat ze emigreren indien mogelijk?
Veel mensen verlaten Rusland omdat het land regresseert naar de middeleeuwen. Het vreselijke is echter dat veel Russen ook steun verlenen aan deze oorlog. De Russische televisie toont nu herhaaldelijk een oud interview met de overleden acteur Sergej Bodrov, een cultfiguur in Rusland (in de film “Brat 2” speelde hij een goede bandiet die in de VS tientallen Amerikanen doodde, een groot succes in Rusland), die zegt: “Tijdens een oorlog mag je niet slecht spreken over jezelf. Zelfs als er in de fout wordt gegaan. Zelfs als je land fout is, mag je niets slechts zeggen over je land.” En dat is wat mensen nu ook doen. Dit is het drama van mijn geboorteland: een klein deel van de mensen is klaar voor het leven in een democratische samenleving en klaar om verantwoordelijkheid op te nemen voor alles wat er gebeurt in hun land. Maar het overgrote deel van de mensen buigt nog steeds voor de macht en aanvaardt de patriarchale manier van leven. Wanneer over vele generaties heen mensen die zelfstandig durven denken geëlimineerd worden, dan worden gehoorzaamheid en onderdanigheid de enige kwaliteiten die overblijven om te kunnen overleven. Kun je het die mensen kwalijk nemen indien het hun enige overlevingsstrategie was? Waar eindigen diegenen die zich niet stil houden vandaag? In de gevangenis. Of ze kunnen net op tijd nog emigreren. Toch gaan sommige mensen nog steeds protesteren, goed wetende dat ze hun job, hun familie en hun vrijheid zullen verliezen daardoor. De wereld ziet dat Poetin niet Rusland is.
U heeft er in 1995 voor gekozen om Rusland te verlaten. Wat was uw motivatie om dat te doen en denkt u eraan om ooit nog terug te keren?
Dat was eigenlijk om familiale redenen. Mijn echtgenote was mijn vertaalster naar het Duits. We hebben elkaar leren kennen in Rusland, waar we ook huwden, en met ons eerstgeboren kind zijn we vervolgens verhuisd naar het geboorteland van mijn vrouw. Gedurende vele jaren leefde ik zowel in Moskou als in het Westen. Tot in 2013, toen ik een open brief publiceerde waarin ik stelde niet langer Poetins Rusland te willen vertegenwoordigen op internationale boekenbeurzen. Vanaf dan werd ik in Rusland als landverrader beschouwd. Natuurlijk wil ik graag terugkeren naar Rusland, maar naar wélk Rusland? Ik ben er zeker van dat alle landen na de oorlog Oekraïne zullen helpen om de gebombardeerde steden weer op te bouwen. Maar het Rusland van Poetin zal een economische en politieke ramp zijn. Voor de hergeboorte van de natie zullen we eerst een nationaal schuldbesef moeten hebben. Wij Russen zouden Kyiev, Charkov en Marioepol op onze knieën om vergeving moeten vragen, net zoals de Duitse kanselier Willi Brand deed in Warschau. In Rusland hebben we geen werk gemaakt van de destalinisatie, er waren geen processen van Nuerenberg voor de communistische partij en als resultaat daarvan hebben we opnieuw een dictator en een oorlog. Zonder een totale depoetinisatie kan er geen wedergeboorte van Rusland zijn. Poetin is een symptoom, niet de ziekte. In 2013 schreef ik in mijn open brief: “Ik wil en zal een ander Rusland vertegenwoordigen: mijn Rusland, een land bevrijd van bedriegers, een land met een staatsstructuur dat de rechten van het individu en niet die van de corruptie verdedigt, een land met vrije media, vrije verkiezingen en vrije mensen.” Ik doe wat ik kan voor dit toekomstige Rusland, ik schrijf en ik spreek heldere taal. Of het zal helpen weet ik niet. Maar zelfs wanneer ik faal zal ik tegen mijn kinderen kunnen zeggen dat ik het geprobeerd heb.
Weegt voor u de collectieve of de individuele verantwoordelijkheid sterker door en vindt u dat de intelligentsia een grotere verantwoordelijkheid draagt?
Oleg Orlov, de directeur van het mensenrechtencentrum Memorial, die vlak voor de oorlog geliquideerd werd, ging op het Rode Plein protesteren met een affiche waarop stond: “Onze onwil om de waarheid te kennen en ons zwijgen maken ons medeplichtig aan misdaden.” Hij werd opgepakt en ging de cel in. In 1945 kregen de “onwetende” Duitsers concentratiekampen te zien. Zo moeten Russen ook de vernielde Oekraïense steden te zien krijgen, evenals de lijken van kinderen die werden gedood door Russisch geschut. Wij Russen moeten open en moedig onze schuld erkennen en om vergeving vragen. Maar zullen mijn landgenoten luisteren naar schrijvers die als “buitenlandse agenten” geboekstaafd staan? Of zullen ze eerder luisteren naar de “patriottische” schrijvers die oproepen om het land te verdedigen zoals onze grootvaders deden tegen de fascisten uit Oekraïne en het Westen? De erkenning van de collectieve verantwoordelijkheid voor de criminele daden van het regime van Poetin is een absolute voorwaarde voor de wedergeboorte van Rusland. Maar ik zie niet welke macht de depoetinisatie ten gronde kan bewerkstelligen? Wie zal de oorlogsmisdadigers terechtstellen? De oorlogsmisdadigers zelf? Alle politieagenten, rechters, ambtenaren, leraren, theaterregisseurs, filmproducenten en directeuren van culturele instituten zoals bibliotheken en musea in Rusland, dienden zich tijdens vergaderingen uit te spreken voor de oorlog tegen Oekraïne en moesten open brieven ondertekenen waarin ze hun steun betuigden aan Poetin en zijn “speciale operatie”.
Hoe is de verhouding tussen Oekraïense schrijvers en Russische schrijvers op dit ogenblik?
Ik heb zowel vrienden onder Oekraïense schrijvers en dichters als onder Russische schrijvers en dichters, of beide. Ik bewonder Sergej Zjadan die in Charkov is gebleven en Aleksander Kabanov die zich in Kyiv bevindt. Ik had een gesprek op de Duitse radio met Joeri Adroechovitsj die in Lviv leeft. Ik nam deel aan een solidariteitsevenement in Oslo met mijn oude vriend Andrej Koerkov. Een prachtige dichter Boris Chersonski is nu als vluchteling met zijn familie in Italië. Vorige zomer waren we nog op bezoek bij hem thuis in Odessa. Voor mij is dat gevoel van solidariteit tussen Oekraïense en Russische schrijvers heel erg belangrijk. We hebben dezelfde vijand: het fascisme in Rusland.
Denkt u dat de meeste mensen in Rusland zwijgen uit angst of omdat ze overtuigd werden door de propaganda?
De weinige prachtige mensen die zo moedig zijn om toch te durven protesteren tegen de oorlog kunnen de dictator niet beïnvloeden. Hij creëerde immers een gigantische oppressie-machine met OMON en Rosgvardia. Tot mijn schaamte zijn er heel wat mensen die de Russische troepen steunen in hun gevecht tegen het “fascisme in Oekraïne”. Igor Girkin-Strelkov, de “held” van de Russische lente in 2014, heeft een Telegram kanaal dat extreem populair is. Hij voert oppositie tegen Poetin maar vanuit een andere “patriottische” hoek. Voor hem zijn Poetin en de zijnen landverraders omdat ze Oekraïne al eerder hadden moeten “bevrijden”, en nu vraagt hij de nationale mobilisatie van Rusland voor de volledige destructie van de staat in Oekraïne. Dit Rusland bestaat ook, en omgaan met deze op wraak beluste mensen zal een groot probleem zijn na de oorlog. De meerderheid van de mensen voelt zich zoals gewoonlijk geïntimideerd door de tsaar. Er is een Russisch gezegde dat stelt: “Wens een slechte tsaar niet dood.” De volgende zou erger kunnen zijn.
Gelooft u dat de verandering intern tot stand moet komen in Rusland of draagt ook de internationale gemeenschap een belangrijke verantwoordelijkheid?
Ik denk dat de installatie van Poetins regime kon vermeden worden. Na de instorting van de Sovjet- Unie was de bevolking er psychologisch klaar voor om een nieuwe westerse maatschappij op te bouwen. Het fatale probleem was dat Russen nooit geweten hebben wat een democratie is en hoe een rechtstaat functioneerde. Door te tonen hoe zij hun wetten implementeerden in het dagelijks leven van een democratie hadden de westerse landen kunnen helpen. Ik werkte als een tolk in Zwitserland gedurende vele jaren en ik zag hoe het geld uit Rusland werd witgewassen door de Zwitserse bank. Wanneer het op groot geld aankomt, stopt de wet. De westerse democratieën waren maar al te blij met het geld dat van het Russische volk gestolen was. Zonder steun uit het Westen zou de installatie van het Russische criminele regime onmogelijk geweest zijn. Corrupte westerse politici hebben een grote verantwoordelijkheid in de vorming van Poetins dictatuur. Bij aanvang was het makkelijk om hem op weg naar deze oorlog te stoppen. Westerse democratieën hadden gewoon hun eigen wetten moeten toepassen, maar ze kozen ervoor om dat niet te doen en zo kon de dictatuur in Rusland gevormd worden. Het ligt in de aard van een dictatuur om vijanden en oorlog nodig te hebben. Ik ben er zeker van dat Oekraïne zal winnen en dat het regime van Poetin het onderspit zal delven. Dan zal het opnieuw de verantwoordelijkheid zijn van de westerse democratieën om geen nieuwe Poetin en geen nieuwe dictatuur in Rusland tot stand te laten komen.
Denkt u dat de manier waarop de literatuurwereld in het Westen momenteel werkt het vrije woord ondersteunt of is er ook hier een vorm van censuur omwille van marketingdoelen?
Mijn boeken werden naar meer dan 35 talen vertaald. In sommige landen waren ze bestsellers, in andere landen kregen ze de beste recencies maar was er amper verkoop. Om eerlijk te zijn, weet ik niet precies hoe het werkt. Uiteraard hangt het af van de vertaling, de uitgever, de literaire tradities in een land en vele andere dingen waar we ons niet van bewust zijn. Alleszins kan ik je vertellen over mijn ervaring met Dode zielen, levende neuzen, wat een heel bijzonder werk is. Het is een multimediacollectie van 16 essays met meer dan 400 toevoegingen (verhalen, foto’s, muziek, video’s). Het is mijn persoonlijke encyclopedie van de Russische cultuur. Omwille van de aard van dit werk, kan het niet bestaan als gedrukt boek maar alleen digitaal. Voor “normale” uitgevers was dit project te uitdagend. De sales managers vonden het een briljant idee, maar ze konden zich niet voorstellen dat het uit de kosten zou geraken. Omdat ze niet inzagen hoe het project winstgevend kon zijn, besloten ze het in de kiem te smoren. Vervolgens besloten wij om dit boek zélf uit te brengen en met succes. Mijn vrouw Evgeniya richtte een kleine uitgeverij op genaamd “Petit Lucelle”, we hadden een aantal zeer mooie presentaties en uitstekende recensies in de pers. Lezers kunnen het werk downloaden via onze website www.petit-lucelle.com
Stel dat u alle vrijheid had om de uitgeverswereld van nul op te bouwen, hoe zou die er dan uitzien?
Nu worden boeken gegijzeld door de sales managers van uitgeverijen. Ik zou weigeren om boeken te koop aan te bieden. Lezers zouden eender welk boek gratis kunnen verkrijgen. Misschien klinkt dat als een surrealistisch idee, maar in een tijd van e-boeken is dat niet zo onrealistisch. Zowel niet-commerciële culturele instellingen als de overheid zouden het project kunnen financieren. Op die manier zou de druk van verkoopsdoelen verdwijnen. Mensen die alleen maar geld willen verdienen aan boeken, kunnen andere dingen gaan verkopen zoals cosmetica of mobiele telefoons. Boeken zouden dan bevrijd worden van hun gijzelnemers.
Wat is voor u de belangrijkste functie van literatuur?
Voor mij is lezen als een bloedtransfusie. Van de auteur die ik lees, krijg ik via woorden de kracht om te denken, om lief te hebben, om te leven. Maar het is een heel specifiek proces want het bloedtype moet overeenstemmen, anders kan het gevaarlijk zijn. Ik herinner me nog goed hoe we op school de opdracht kregen om een essay te schrijven over het werk van Brezjnev. Hij was op dat moment de leider van de Sovjet-Unie. Ik kon het niet, ik moest ervan kotsen. Maar de boeken van Tolstoj, Tsjechov en Boenin waren als medicijnen voor me. Ik herinner me hoe ik als jonge student het werk las van James Joyce (wiens boeken toen verboden waren) en hoe ik ieder woord opzocht in het woordenboek. Dat was mijn persoonlijke gevecht tegen het systeem. Ik denk dat iedereen zijn eigen schrijvers moet vinden voor die unieke bloedtransfusie.
Kathy Van Crombruggen studeerde sociologie en klinische psychologie, en voltooide de lerarenopleiding. Ze werkte eerder o.a. als wetenschapscommunicator aan de VUB, als wetenschappelijk medewerker in het Vlaams Parlement en als communicatiemanager. Ze publiceerde daarnaast educatieve uitgaven. Gedurende ongeveer een decennium woonde ze in het Midden-Oosten (Centraal-Turkije), waar ze organisator van wandelreizen en leraar Engels was. Op dit ogenblik heeft ze haar eigen praktijk voor psychologie (www.vividus.be) in haar geboortestad Mechelen, waar mensen terecht kunnen voor individuele begeleiding, gezinsgesprekken of opleidingen. Als vrijwilliger was ze mede-organisator van interculturele, meertalige literaire festivals. Ze schrijft zelf ook poëzie. Kathy is lid van MF-Mechelen.