Er gaat geen week voorbij of Frontex kan zichzelf alweer een mensenrechtenschandaal op haar palmares zetten. Volgens onderzoek van The Guardian is de EU in 2020 reeds verantwoordelijk voor 40.000 illegale pushbacks met behulp van Frontex. 2.000 mensen lieten daarbij zelfs het leven. Maar wat Frontex eigenlijk? En wat zijn de achterliggende redenen dat deze organisatie zichzelf dermate veel macht op korte tijd kon toe-eigenen?
Deniz Agbaba is kernlid van het activistennetwerk HoTm. Zij groeide op in een Koerdisch arbeidersgezin te Genk. Op haar negentiende verhuisde ze naar Brussel en behaalde een Master Agogische Wetenschappen aan de VUB. Haar papa nam deel aan de vele mijnstakingen. Zelf had ze, vanwege armoede, een eerste job op haar dertiende. Dat werd een inspiratiebron voor haar syndicaal engagement. Haar moeder bracht haar het Koerdisch activisme bij. Dat opende voor haar een wereld van Vrede, Pacifisme en Migratie. Ze is een vurig verdedigster van mensen zonder wettig verblijf, vrouwenrechten en het klimaat. Deniz is lid van MF-Brussel.
Frontex voor dummies
We katapulteren onszelf even terug in de tijd. Het is 2004. Ik was toen twintig jaar oud, en de munt “euro” genaamd, bestond welgeteld twee jaar. Europa wordt hierdoor letterlijk een tastbaar begrip in de handen van gewone burgers. Op dat moment was het Verdrag van Schengen reeds een tijd van kracht, waarbij landen van de Europese Gemeenschap akkoord waren de controle op personen aan hun binnengrenzen af te schaffen. Tegelijkertijd spraken deze Schengenlanden af dat ze hun buitengrenzen strenger zouden controleren. Landen die deze buitengrenzen moesten surveilleren, vroegen onmiddellijk om een Europees systeem van grensbewaking. Maar andere landen voelden hier dan niet zoveel animo voor. Een Europees compromis werd gemaakt en Frontex zag het leven. Weliswaar in een vergeten kantoor ergens in Warschau, de hoofdstad van Polen. Met een budget van 5,5 miljoen euro en 45 personen, en het agentschap mocht alleen maar optreden als het Schengenland daar toestemming voor gaf.
Wie dit leest, herkent niet onmiddellijk de Frontex die we nu zien in de media. Een organisatie verantwoordelijk voor vele mensenrechtenschendingen. Een organisatie waarbij vele middenveldorganisaties zich vragen bij stellen over hoe de EU het durft om zo een agentschap niet op te doeken. Maar wat dreef de EU om Frontex om te vormen tot een invloedrijk instituut en haar deze macht te geven?
Vluchtelingencrisis 2015
In de zomer van 2015 kwam een enorme vluchtelingenstroom op gang door een ernstige humanitaire crisis. Alleen al in het Midden-Oosten sloegen meer dan 20 miljoen mensen op de vlucht. Deze stroom werd omschreven als de grootste crisis sinds WOII. Je zou haast denken, vanwege de vergelijking, dat ook dezelfde solidariteit en barmhartigheid ten tijde van WOII zou bestaan. Niets bleek minder waar.
De EU-landen schoten in een kramp en voerden strengere controles op aan de grenzen. De opvang voor vluchtelingen werd verstrengd. Daarbovenop nam desinformatie en het voeden van angst de bovenhand door de harde propaganda van (extreem-)rechtse partijen. Resultaat van dit alles: een gefaalde EU-beleid om deze mensen te voorzien van veiligheid met als dieptepunt het aangespoeld lichaam van de Koerdische peuter Aylan op een strand.
Maar zelfs dat beeld spoorde EU-regeringsleiders niet aan om onderling een gecoördineerde aanpak uit te werken om te zorgen voor een humaan asielbeleid. Integendeel, in de periode daarop onderhandelde de EU een schimmige vluchtelingendeal met Turkije, bedreigde ze Griekenland meerdere malen om het land uit de Schengenzone te sluiten als ze niet strenger haar buitengrenzen zou bewaken, én besloot ze om miljarden te investeren in Frontex. Straffer nog, zelfs een niet-bindend Migratiepact van de VN zorgde voor de nodige spanningen. In België viel zelfs de federale regering, omdat NVA weigerde zich achter het pact te scharen. Daarnaast zorgde de vluchtelingencrisis ervoor dat rechtse, extreemrechtse en populistische partijen in Europa verdere electorale successen boekten. Het Alternative für Deutschland, Forum voor democratie, Freigeitliche Partei Österreichs, maar ook onze eigenste Vlaams Belang haalden oogsten goede verkiezingsresultaten. En in landen waar zulke partijen niet aan de macht zijn, zorgen de zogenaamde centrumpartijen voor dezelfde gevaarlijke anti-migratie houding. Partijen als Fidesz en PIS moeten zeker niet onderdoen wat dat betreft – partijen die eigenlijk alleen in naam als “centrumrechts” kunnen worden betiteld.
Maar wat werd er dan intussen gedaan op het Europees niveau? En welke rol speelde Frontex daarin?
Van Europa naar Fort Europa
In 2016 werd het agentschap officieel omgedoopt in het “Europese Grens- en Kustwachtagentschap”, en sindsdien geeft ze onder andere ondersteuning aan EU-landen in de reddingsoperaties op zee. Mensenrechtenorganisaties hebben daarbij vastgesteld dat Frontex nauw samenwerkt met de Libische defensiemacht om te verhinderen dat mensen afreizen naar Europa – wat volstrekt een illegale daad is qua Europees recht. Dit zorgt ervoor dat de mensen op zee terechtkomen in schimmige detentiecentra of dat ze verkocht worden op de Libische slavenmarkten, beelden die we af en toe zien circuleren op sociale media.
Sinds de covid-crisis is dit afschrikkingbeleid enkel toegenomen, wat maakt dat men in ethische termen kan spreken over illegale pushbacks. Ik zeg duidelijk in ethische termen, want een formele juridische definiëring van de term bestaat niet. Wat wel duidelijk is, is dat EU-landen er alles aan doen om mensen op de vlucht het recht te ontnemen om asiel aan te vragen in Europa, en dat met ondersteuning van Frontex. Om dit alles te bewerkstelligen, werd Frontex danig uitgebreid, en stelt ze nu 1.400 personen te werk met een jaarlijks budget van 460 miljoen. In die uitbreiding ligt nu net het probleem. Uit rapporten van verschillende mensenrechtenorganisaties blijkt dat veel extreemrechtse, ex-militairen en politieagenten zich aanmelden bij het agentschap. Sommigen hadden zelfs een verleden in terrorismebestrijding. Daarbovenop besliste de EU vorig jaar dat Frontex verder zou evolueren naar een waar bewapende troepenmacht bestaande uit 10.000 boots on the ground in 2027. Een Europese strijdkracht waarvoor de Europese Commissie maar liefst 11 miljard euro heeft vrijmaakt De begroting van Frontex wordt goedgekeurd door het Europees Parlement en de naleving ervan door de Europese commissie. Op dit moment loopt er een onderzoek naar Frontex door het Europese Fraudeonderzoeksbureau OLAF. Frontex is namelijk niet voldoende transparant over de besteding van zijn middelen en dat roept terecht vragen op.
Meer middelen voor meer militarisering
Door de budgetverhogingen werd Frontex minder afhankelijk van de lidstaten en kon ze zelf materiaal aanschaffen. We spreken hier over een compleet arsenaal bestaande uit vaartuigen, auto’s, vliegtuigen, drones en radars. Op deze manier draagt ze bij tot de natte droom van de wapen- en veiligheidsindustrie, namelijk agressieve fysieke controles aan onze Europese buitengrenzen. De Groene Amsterdammer, tezamen met andere media, kon inzicht verkrijgen in achterliggende Frontex documenten. Na grondig onderzoek bevestigde ze de banden tussen Frontex en deze industrieën. Dit deed Frontex door middel van het organiseren van zogenaamde “industriedagen”, waarbij de meerderheid van de aanwezige gasten bestond uit de hierboven vermelde industrieën. Op deze manier vermeed het agentschap gebruik te moeten maken van het transparantieregister van de EU, een tool waarmee burgers het werk van lobbyisten kunnen controleren.
Iedereen die een hart heeft voor vluchtelingen zou hiervan wakker moeten liggen, want het omzeilen van het register wijst voor mij op een geheime agenda. En met de nieuwste technologische ontwikkelingen zou dit ons niet moeten verbazen. Zo wordt er aan de buitengrenzen van Griekenland geëxperimenteerd met geluidskanonnen. Die kunnen het geluid van een straalmotor bereiken, wat het voor vluchtelingen onmogelijk maakt om de grens te bereiken en asiel aan te vragen.
En wanneer ik dacht dat het niet gekker kon, blijkt dat landen zoals de Verenigde Staten, Australië maar ook het Verenigd Koninkrijk gebruik maken van “Robot Dogs”. Ja, u leest het goed. Honden, maar dan volledig gerobotiseerd. Ze zijn uitgerust met camera’s en kunnen ingezet worden op verschillende types terrein zoals zand, heuvels en steen. En integenstelling tot een echte hond, zijn deze elektronische versies niet snel uitgeput en kunnen ze mensen blijven verjagen tot ze terug aan de andere kant van de grens staan.
Maar is deze evolutie echt iets waar de Europese burger op wacht? Of kan Europa de vluchtelingencrisis op een andere manier oplossen?
#PlekVrij
Eind februari viel Rusland Oekraïne binnen. Onmiddellijk kwam er een grote vluchtelingenstroom op gang. De solidariteit en gastvrijheid van de Europese landen was vergelijkbaar met deze ten tijde van WOI en WOII. En deze solidariteit herinnerde ons ook aan waarom de Europese Unie initieel werd opgericht: Nie Wieder Krieg!
Zelfs onze staatssecretaris voor Asiel en Migratie was onder de indruk van deze spontane golf van solidariteit. Onder de hashtag #PlekVrij riep hij Belgische burgers op om zich aan te melden voor de opvang van oorlogsvluchtelingen uit Oekraïne. Ons land alsook onze staatssecretaris reageerden eigenlijk zoals ik altijd hoopte dat ze zou reageren tijdens een vluchtelingencrisis: Gecoördineerd, georganiseerd maar vooral humaan. België bewees op deze manier dat we eigenlijk geen nood hebben aan een organisatie zoals Frontex. Dat wij wel de draagkracht bezitten om duizenden mensen onderdak te bieden zonder hen met brute hand weg te duwen van onze buitengrenzen, te folteren, bezittingen af te nemen, af te schrikken met geluidskanonnen of te verdrijven op zee. Maar uiteraard staat deze recente gastvrijheid in schril contrast met de behandeling van de vluchtelingen die de laatste jaren uit andere streken arriveren. Deze kregen geen soep, warme kledij en een dak boven hun hoofd. Zij kregen te maken met de stalen surveillance-vuist van Frontex.
Dit opvallend contrast brengt mij tot de conclusie dat Europa nooit te maken heeft gehad met een vluchtelingenprobleem, maar dat het continent eerder lijdt onder een zwaar racismeprobleem. Hoogtijd dat Europa de nodige middelen vrij maakt om daar komaf mee te maken.